Rewitalizacja terenów pokopalnianych na potrzeby Muzeum Śląskiego

Krótki opis rozwiązania

Muzeum Śląskie w Katowicach od 1984 roku mieściło się w XIX wiecznym budynku, nieprzystosowanym do możliwości pomieszczenia i odpowiedniego wyeksponowania ponad 118 tys. dzieł sztuki. W 2004 roku rozpoczęto działania, których celem było wybudowanie, z wykorzystaniem środków unijnych, nowej siedziby muzeum na terenie dawnej Kopalni Węgla Kamiennego „Katowice”. Inwestycja ta zakładała zarówno postawienie nowych gmachów muzeum, jak i rewitalizację obiektów pokopalnianych. I etap, czyli wybudowanie nowej siedziby, zakończono w 2015 roku, kiedy to udostępniono placówkę zwiedzającym. W II etapie projektu, sfinansowanym ze środków Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego, odnowiono i zaadaptowano na cele muzealne budynki dawnej łaźni i stolarni.

W zbiorach muzeum znajdują się eksponaty malarstwa polskiego i zagranicznego, grafiki, ikony, plakat, fotografia artystyczna, rzeźby, jak również znaleziska archeologiczne. Instytucja ta to jednak nie tylko miejsce ekspozycji cennych dzieł sztuki i historii ziem śląskich, lecz również wizytówka Katowic i dobry przykład sposobu wykorzystania obszarów pokopalnianych. Jest to szczególnie istotna inspiracja z uwagi na transformację energetyczną Polski, która spowoduje pojawianie się większej liczby tego typu terenów. Budynki Muzeum Śląskiego łączą nowoczesność nowopowstałych gmachów z jednoczesnym zachowaniem dziedzictwa kulturowym Górnego Śląska w postaci obiektów odnowionych.

Obecnie na rewitalizację czekają pozostałe budynki na terenie dawnej kopalni KWK „Katowice”.

Szczegółowy opis rozwiązania

Historia Muzeum Śląskiego w Katowicach jest burzliwa, bo choć powstało ono w styczniu 1929 roku, to po wybuchu II wojny światowej przestało funkcjonować aż do 1984 roku. Wtedy to nastąpiła restytucja instytucji w jej tymczasowej siedzibie – w gmachu dawnego hotelu mieszczącego się przy alei Wojciecha Korfantego 3 w Katowicach. Obecność Muzeum w tej lokalizacji przedłużała się latami. Obiekt wybudowany pod koniec XIX wieku starano się przystosowywać do pomieszczenia całej kolekcji Muzeum Śląskiego, na którą składa się przeszło 118 tys. eksponatów, aż do 1992 roku. Z upływem lat stawało się jednak jasne, że konieczne jest stworzenie nowoczesnej siedziby muzeum.

Pierwsze działania zmierzające ku temu podjęto w 1999 roku, kiedy to powstał Komitet Budowy Nowego Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach. Rozpoczęto wtedy działania związane z pozyskaniem środków na budowę nowego muzeum oraz prace nad koncepcją nowego gmachu Muzeum – wówczas przy ul. Ceglanej w Katowicach. Niestety na tę inwestycję nie było środków finansowych. Do inicjatywy budowy nowej siedziby muzeum powrócono w 2004 roku – tym razem na terenie po zlikwidowanej kopalni Katowice z pomysłem sfinansowania projektu ze środków UE. Podpisano porozumienie pomiędzy województwem śląskim, miastem Katowice, Katowickim Holdingiem Węglowym S.A., Spółką Restrukturyzacji Kopalń S.A. oraz Muzeum Śląskim w Katowicach. W czerwcu 2005 roku w Miejskim Domu Kultury w Katowicach – Bogucicach symbolicznie przekazano tereny byłej Kopalni Węgla Kamiennego „Katowice” Muzeum Śląskiemu. Budowa siedziby ruszyła sześć lat później, w czerwcu 2011 roku, po wyłonieniu zwycięskiej koncepcji architektonicznej oraz otrzymaniu decyzji o przyznaniu na ten cel środków unijnych. Było to o tyle ważne, że koszt inwestycji oszacowano na 324 mln zł, a 85 proc. tej kwoty pochodzić miało z dofinansowania unijnego właśnie.

I etap inwestycji został zakończony w 2015 roku. Wtedy też nowa siedziba Muzeum Śląskiego w Katowicach została udostępniona zwiedzającym. Powstała – zgodnie z założeniem – na terenie dawnej KWK „Katowice”, a najważniejszym celem budowy muzeum w tym miejscu było zrewitalizowanie terenów poprzemysłowych. Na potrzeby instytucji wybudowano nowy gmach główny, którego forma nawiązuje do poprzemysłowej historii Śląska i stanowi niewielką ingerencję w pokopalniany krajobraz. W tej fazie zaadaptowano na potrzeby muzeum cztery obiekty zabytkowe. Siedziba placówki składa się z przeszklonych brył, a duża część nowopowstałego kompleksu znajduje się pod ziemią.

Drugi etap inwestycji obejmował rewitalizację i przystosowanie dla celów muzeum obiektów kopalnianych już istniejących – zabytkowych budynków łaźni głównej i stolarni wraz z przyległym terenem i budową niezbędnej infrastruktury. We wrześniu 2013 roku projekt ten został zgłoszony do konkursu w ramach programu Konserwacja i Rewitalizacja Dziedzictwa Kulturowego, realizowanego ze środków Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2009–2014. Całkowita wartość projektu wyniosła 30,1 mln zł, z czego 12,5 mln zł pokryły środki MF EOG i fundusze Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 17 mln zł to wkład Województwa Śląskiego, a 600 tys. zł wydatkowało Muzeum Śląskie.

Rewitalizacja budynków łaźni głównej i stolarni trwała trzy lata i została zakończona w 2017 roku. Na parterze dawnej stolarni znajduje się sala przystosowana do działań edukacyjnych, teatralnych, plastycznych oraz koncertów, pokazów filmów, itp. Na piętrze z kolei znajduje się przestrzeń ekspozycyjna. W budynku dawnej łaźni głównej stworzono powierzchnię dla ekspozycji czasowych, którą wykorzystywać można również do organizacji większych koncertów czy eventów. W budynku funkcjonuje również pracownia i magazyny trzech działów muzeum – Historii, Archeologii i Etnologii.

W ramach drugiego etapu inwestycji stworzono ponad 2200 m2 nowej powierzchni użytkowej w budynkach oraz zagospodarowanie terenu o powierzchni 1,25 ha, co pozwoliło Muzeum Śląskiemu znacznie rozszerzyć swoją ofertę. Obecnie łączna powierzchnia wystawiennicza w nowej siedzibie Muzeum Śląskiego wynosi 7,5 tys. m2. W skład zespołu budynków wchodzi również dawny budynek maszynowni szybu „Warszawa”, zaadaptowany na dwupoziomową restaurację. Główną atrakcją terenu jest zaś 40-metrowa wieża wyciągowa szybu kopalnianego. Z uwagi na dobudowanie do niej panoramicznej windy, istnieje możliwość dotarcia na jej główną platformę i podziwiania panoramy miasta.

W Muzeum Śląskim znajdują się wystawy stałe, w tym m.in.: „Światło historii. Górny Śląsk na przestrzeni dziejów”, Galeria sztuki polskiej 1800 – 1945, Galeria sztuki polskiej po 1945 i Laboratorium przestrzeni teatralnych. Organizowane są również wystawy czasowe. W zbiorach muzeum znajdują się eksponaty malarstwa polskiego i zagranicznego, grafiki, ikony, plakat, fotografia artystyczna, rzeźby, jak również znaleziska archeologiczne. Funkcjonuje tu też Centrum Scenografii Polskiej, które zajmuje się scenografią filmową i teatralną w kontekście społecznym i kulturowym.

Teren Muzeum Śląskiego to nie tylko miejsce ekspozycji cennych dzieł sztuki i historii ziem śląskich, lecz również wizytówka Katowic i modelowy przykład rewitalizacji obszarów pokopalnianych. Jest on szczególnie istotny w obliczu postępującej transformacji energetycznej Polski i spodziewanym pojawianiem się większej liczby tego typu terenów. Budynki Muzeum Śląskiego łączą nowoczesność nowopowstałych gmachów z jednoczesnym zachowaniem dziedzictwa kulturowym Górnego Śląska w postaci obiektów odnowionych. Oprócz misji związanej z zapewnieniem dostępu do kultury i edukacji, jest to również ważny punkt rozwoju życia społecznego. Na terenie muzeum odbywają się różnorodne wydarzenia – wykłady, pokazy filmów, koncerty, nawet zajęcia sportowe. Dla przykładu, w 2018 roku muzeum odwiedziło prawie 250 000 osób.

Obecnie na rewitalizację czekają pozostałe budynki na terenie dawnej kopalni KWK „Katowice”.

Kontakt do kierownika projektu

Łukasz Dziąbek                                                                                                                                     
Kierownik Jednostki Realizującej Projekt Muzeum Śląskie w Katowicach               
l.dziabek@muzeumslaskie.pl