Jak miasta mogą wdrażać strategie gospodarki cyrkularnej?

Współczesne miasta stoją przed wyzwaniami związanymi z szybkim wzrostem populacji, a co za tym idzie - wzmożonym zużyciem zasobów oraz generowaniem ogromnych ilości odpadów. W odpowiedzi na te wyzwania, koncepcja gospodarki obiegu zamkniętego (GOZ), lub z angielskiego gospodarki cyrkularnej (ang. circular economy) staje się kluczowym elementem strategii zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich.  

Katalog działań w ramach GOZ 

W tym artykule przyjrzymy się bliżej temu innowacyjnemu podejściu, które zakłada minimalizację marnowania zasobów poprzez projektowanie, produkcję, konsumpcję oraz recykling w taki sposób, aby odpady stały się surowcem do nowych cykli produkcyjnych. Warto na wstępnie zaznaczyć, że pod pojęciem GOZ nie kryje się jeden prosty proces recyclingu, a dążenie do wydłużenia cyklu życia produktów, które może się odbyć na wiele sposobów. Jednym z najbardziej spopularyzowanych modeli, które to opisują jest “ReSOLVE” autorstwa Fundacji Ellen MacArthur. W tłumaczeniu z języka angielskiego przygotowanym przez Polish Circular Hotspot katalog obejmuje wezwania do podjęcia następujących czynności:  

1. Regeneruj (ang. Regenerate) - wszelkie działania, które służą przywracaniu, zachowaniu i naprawianiu jakości ekosystemów, a także zawracania odzyskanych zasobów biologicznych do biosfery. 
2. Współdziel (ang. Share)  - współdzielenie zasobów pomiędzy różnymi użytkownikami, np. w postaci współużytkowania prywatnych wyrobów przez wielu współwłaścicieli bądź publicznego użytkowania pewnej grupy wyrobów, poprzez wtórne użytkowanie ich podczas całego okresu ich żywotności technicznej oraz przez wydłużanie ich żywotności poprzez konserwowanie, naprawianie oraz projektowanie pod kątem trwałości. 
3. Optymalizuj (ang. Optimise) - zwiększanie wydajności danego wyrobu, eliminowania odpadów w łańcuchu produkcji i dostaw na wszystkich etapach cyklu. 
4. Zapętlaj (ang. Loop) - utrzymywanie składników i materiałów w zamkniętych pętlach obiegu oraz dawanie pierwszeństwa pętlom wewnętrznym, oznacza to powtórne wykorzystywanie wyrobów czy składników przy wytwarzaniu oraz recykling materiałów. 
5. Wirtualizuj (ang. Virtualise)  - dematerializacja wykorzystywania zasobów poprzez dostarczanie danej funkcjonalności w sposób wirtualny: bezpośrednio lub pośrednio. 
6. Wymieniaj (ang. Exchange) - zastępowanie starych nieodnawialnych materiałów materiałami zaawansowanymi, stosowanie nowych technologii czy nowych form usług. 

Schemat transformacji z gospodarki liniowej do obiegu zamkniętego 

Te kategorie inspirują do podejmowania działań, które nie tylko ograniczają wpływ na środowisko, lecz także sprzyjają trwałemu i efektywnemu wykorzystywaniu zasobów, stanowiąc tym samym ważny krok w kierunku bardziej zrównoważonego społeczeństwa. 

Schemat zamieszczony w raporcie Niderlandziej Agencji Oceny Środowiskowej (ang. Netherlands Environmental Assessment Agency) obrazuje, jak powyższy katalog działań przyczynia się do transformacji od gospodarki liniowej, w której zasób naturalny wykorzystywany jest jednokrotnie, do gospodarki obiegu zamkniętego, w której przechodzi on wiele cykli produkcyjnych i jest ponownie wykorzystywany.  

Wdrażanie zasad GOZ w kontekście miejskim 

Przeniesienie zasad gospodarki cyrkularnej na grunt miast nie jest łatwym zadaniem, choć to właśnie one odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu nawyków oraz postaw mieszkańców. Sama zasada obiegu zamkniętego jest jedną z reguł prowadzenia rozwoju miast określoną w Krajowej Polityce Miejskiej 2030: 

Zasada obiegu zamkniętego polega na racjonalnym wykorzystywaniu dostępnych zasobów w sposób pozwalający na zaspokajanie przez miasta, nie tylko bieżących potrzeb mieszkańców, lecz także na dążeniu do zapewnienia bezpiecznego środowiska do życia i rozwoju dla następnych pokoleń. Zamiast wyrzucać czy utylizować warto wcześniej podejmować próby naprawienia. Zwykłe zamówienie publiczne zmienione w zielone zamówienia publiczne – takie inwestycje, choć trudniejsze do przygotowania, zaowocują w dłuższej perspektywie. Należy wykorzystywać ponownie tereny i infrastrukturę, które utraciły dotychczasowe funkcje, w szczególności w centrach miast. Jednocześnie należy mieszkańcom stworzyć warunki, które pozwalają zadbać o posiadane zasoby oraz dzielić się nimi – poprzez wsparcie gospodarki współdzielenia, innowacyjnych przedsiębiorstw czy rzemieślników, którzy nadadzą codziennym przedmiotom drugie życie. 

Implementacja zasad gospodarki cyrkularnej w kontekście miejskim stanowi wyzwanie, wymagające skoordynowanych działań i zaangażowania zarówno władz lokalnych, jak i społeczności miejskiej. Lokalne samorządy, będąc blisko społeczności miejskiej, mają możliwość aktywnego wpływania na procesy edukacyjne i informacyjne. Ich rola polega nie tylko na ustanawianiu polityk sprzyjających gospodarce cyrkularnej, ale również na propagowaniu świadomego konsumenckiego podejścia. Poprzez kampanie edukacyjne i programy informacyjne, samorządy mogą skutecznie zwiększać poziom świadomości mieszkańców na temat korzyści płynących z gospodarki cyrkularnej oraz sposobów, dzięki którym mieszkańcy mogą realizować te cele na co dzień. 

Dodatkowo, władze lokalne mogą tworzyć warunki sprzyjające praktycznej implementacji zasad gospodarki cyrkularnej w mieście. Obejmuje to rozwijanie infrastruktury umożliwiającej segregację i recykling odpadów oraz wspieranie przedsiębiorstw i inicjatyw lokalnych, które przyczyniają się do cyrkularnego modelu gospodarki. 

Na poziomie krajowym powstał także dokument kluczowy dla transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym – MAPA DROGOWA Transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym, zatwierdzona przez Radę Ministrów w 2019 roku. Stanowi on obligatoryjny zestaw kierunków działań na szczeblu narodowym i stanowi istotny filar Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju.  

Implementacja zasad GOZ na poziomie lokalnym 

Świetnym przykładem przełożenia tego dokumentu strategicznego na poziom lokalny jest Cyrkularna strategia dla Krakowa. To unikalne opracowanie powstało w ramach ogólnopolskiego programu Circular Cities, do którego przystąpiły także Gdańsk i Lublin. Dokument ten mapuje surowce, które mogą być ponownie wykorzystane, również te nie oczywiste, jak na przykład potencjał składników odżywczych (fosfor, azot i węgiel) które mogą być pozyskane dzięki odpowiedniemu oczyszczeni ścieków komunalnych i mogą stanowić zamiennik dla sztucznych nawozów dla lokalnej działalności rolniczej. Strategia Krakowa oparta została o cztery wizje:  

1. Miasto o cyrkularnym metabolizmie - W 2050 r. przepływy zasobów wykorzystywane są cyklicznie przez miasto i otaczające je obszary podmiejskie, zachowując najwyższą wartość. 
2. Miasto z ekosystemem przyjaznym dla ludzi i innych gatunków - Środowisko miejskie Krakowa stymuluje symbiotyczną relację między człowiekiem a przyrodą i pozostawia przestrzeń dla flory i fauny, aby mogły się rozwijać zarówno wewnątrz, jak i na obrzeżach miasta. 
3. Zrównoważone, zróżnicowane i sprzyjające włączeniu społecznemu budownictwo - Kraków - miasto o zróżnicowanym krajobrazie miejskim, uznawane za swoją estetykę i produktywność, jednocześnie zachowuje standardy zrównoważonej i zintegrowanej urbanistyki. 
4. Dobrze skomunikowane miasto propagujące kulturę kreatywności i innowacji - Kraków pełni rolę centrum innowacji o znaczeniu regionalnym i międzynarodowym, połączonym z resztą świata za pomocą czystego i nowoczesnego systemu mobilności. 

Strategia nie poprzestaje jedynie na wyznaczeniu tych czterech kierunków, gwarancją do ich osiągnięcia mają być działania pilotażowe. Dokument wyznacza ich aż 24, obejmują one na przykład: opracowanie ogólnomiejskiego systemu wykorzystania materiałów wielorazowych, wprowadzenie systemu „płać za tyle, ile wyrzucasz” w przemyśle i przedsiębiorstwach, pilotażowe przekształcenie parkingów w tereny zielone, wprowadzenie paszportów materiałowych, zlecenie przekształcenia pustostanów biurowych w mieszkania. Stworzony w ramach strategii plan działań, oparty na pilotażach, stanowi doskonałą inspirację dla ośrodków miejskich, niezależnie od ich skali, które pragną aktywnie implementować zasady gospodarki cyrkularnej. 

Projekty pilotażowe i inicjatywy edukacyjne  

Pilotażowy charakter miał również projekt rozpoczęty w 2017 roku przez ówczesne Ministerstwo Środowiska. Celem pilotażu, realizowanego przy finansowym wsparciu NFOŚiGW, było wypracowanie przez gminy dobrych praktyk w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym. W Tucznie dokonano modernizacji oczyszczalni ścieków, modernizacji stacji uzdatniania wody, termomodernizacji przedszkola oraz budowie biologicznych oczyszczalni ścieków. Miejscowość Łukowica postawiła natomiast na innowacyjne technologie pozyskiwania energii odnawialnej – zainstalowana została pompa ciepła oraz przeprowadzona wymiana lamp wewnętrznych w SP w Łukowicy oraz przygotowana instalacja fotowoltaiczna w budynku gminnej stołówki a także w budynku Szkoły Podstawowej w Łukowicy.  

W Wieluniu powstała natomiast inwestycja, pełniąca ważną rolę nie tylko dla samego miasta, ale także dla otaczających je miejscowości. W 2021 roku została oddana do użytku nowa kompostownia odpadów, wyposażona w trzy nowoczesne bioreaktory. Proces przetwarzania odpadów komunalnych i zielonych opiera się na technologii kompostowania w procesie tlenowym, prowadzonym w szczelnych, żelbetowych bioreaktorach. Tzw. frakcja biodegradowalna odpadów odzyskiwana jest za pomocą linii sortowniczej, a odpady zielone pochodzące z selektywnej zbiórki są przetwarzane osobno, w oddzielnych bioreaktorach.  Po dojrzewaniu w bioreaktorach, następuje drugi etap. Ta faza dojrzewania tzw. “stabilizatu”, jest prowadzona na placu technologicznym (placu dojrzewania), gdzie surowiec przeradza się w kompost. 

Gminy uczestniczą nie tylko w krajowych, ale również europejskich pilotażach jak na przykład FRONTSH1P, czyli 48-miesięczny europejski projekt dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym, finansowany przez Komisję Europejską w ramach programu Horyzont 2020.  W projekcie tym uczestniczyła Gmina Parzęczew, a jego rezultatem było utworzenie Regionalnego Centrum Rozwoju oraz koncepcji kontenerowej instalacji demonstrującej minibiogazownie, minikompostownie działające w połączeniu z ekoszklarnią. Powstał również pomysł wprowadzenia lokalnej ekowaluty.  

Oprócz projektów pilotażowych, bardzo istotną rolą samorządów jest edukacja mieszkańców na temat obiegu zamkniętego. Zadania tego podjął się min. Związek Międzygminny Bzura, organizując przedsięwzięcie, Kraina OZZ – Kraina Obiegów Zabawą Zamkniętych w ramach którego odbyły się cyrkularne warsztaty dla animatorów edukacji ekologicznej oraz dla członków rad gmin, czy też miasteczko ekologiczne oferujące warsztaty powtórnego wykorzystania odpadów i warsztaty gier ekologicznych.  

Z kolei w ramach projektu edukacyjnego Eko-nawyki dobre praktyki - gospodarka o obiegu zamkniętym wśród mieszkańców Gminy Turawa promowano selektywną zbiórkę odpadów na terenach rekreacyjnych Jezior Turawskich oraz przeprowadzono kampanię społeczną dot. postępowania z odpadami niebezpiecznymi oraz skutków spalania śmieci w domowych piecach.  

Obieg zamknięty w kontekście przestrzeni miejskich 

Obieg zamknięty należy również mieć na uwadze podczas projektowania terenów zielonych. W Koninie powstaje park wraz z elementami błękitno-zielonej infrastruktury – betonową nawierzchnię zastąpi wodoprzepuszczalna ścieżka mineralna, powstaną niecki retencyjne, oraz liście zbierające wodę i łapacz deszczówki.  

Miasto Stołeczne Warszawa również podjęło działania na rzecz ponownego użycia wody, lecz nie tej deszczowej, a basenowej – jest ona regularnie wykorzystywana do czyszczenia ulic, związku z procesem konserwacji miejskich pływalni.  

Zasadę recyklingu można wcielić w życie również w dużej skali, czego świetnym przykładem jest projekt CircUse. Jego celem było wzmocnienie systemów zarządzania terenami poprzemysłowymi przez zastosowanie metody zarządzania cyklicznym wykorzystywaniem terenów w miastach. W tym europejskim projekcie uczestniczyła Dzielnica Brzeziny w Piekarach Śląskich. Projekt inwestycyjny zakładał stopniowe wprowadzanie zieleni na obszarze poprzemysłowym oraz ogólną poprawę krajobrazowego wyglądu tej części dzielnicy, przy jednoczesnym rozszerzeniu zakresu funkcji parku technologicznego - EkoParku. 

Synergia współpracy mieszkańców i sektora prywatnego  

Istotnym aspektem wdrażania rozwiązań GOZ jest również współpraca z sektorem prywatnym. Wiele gmin, w tym Brzesko i Czerwionka-Leszczyny zaangażowało się również w inicjatywę segregacji kolejnego odpadu, jakim jest olej jadalny. W miastach dostępnych jest kilkadziesiąt punktów, gdzie mieszkańcy mogą zwrócić zużyty olej spożywczy. Przeznaczenie zużytego oleju jadalnego do recyklingu umożliwia jego ponowne wykorzystanie jako surowca w branżach rafineryjnej i petrochemicznej. Specjalizujące się w tym, poddają olej procesowi recyclingu, w których następuje usunięcie wszelkich pozostałości jedzenia, przypalonych cząstek oraz śladów wody. Oczyszczony olej trafia następnie do dalszej obróbki, szczególnie w ramach przemysłu petrochemicznego, gdzie przekształcany jest w biopaliwo drugiej generacji. Ten kompleksowy proces recyklingu oleju stanowi efektywny sposób na minimalizację odpadów i jednoczesne wykorzystanie surowca wtórnego w zrównoważony sposób. 

GOZ – potencjał i wezwanie do działania!  

Przenoszenie zasad gospodarki cyrkularnej na grunt miast to kompleksowe wyzwanie, gdzie kluczową rolę odgrywają lokalne samorządy. Edukacja mieszkańców, tworzenie infrastruktury umożliwiającej segregację i recykling odpadów, a także wspieranie inicjatyw lokalnych przedsiębiorstw to istotne elementy realizacji tej koncepcji. Jeśli Twoje miasto zrealizowało w ostatnim czasie ciekawy projekt z zakresu zielonych inwestycji – napisz do nas na adres: [email protected], a uwzględnimy je w następnym przeglądzie miejskich innowacji.